Zespół unikania patologicznego (ang. Pathological demand avoidance, PDA) jest jedną z mniej znanych postaci spectrum autyzmu opisaną i nazwaną w latach 80-dziesiątych po raz pierwszy przez Elizabeth Newson z Child Development Research Unit na Uniwersytecie w Nottingham.

Zespół ten występuje częściej u kobiet niż u mężczyzn (60% do 40%) - dość częsty jest u nastolatek ze spektrum. Osoba z PDA, w przeciwieństwie do innych osób z zaburzeniami ze spectrum, odznacza się bardzo dobrym rozwojem umiejętności społecznych (np. zachowany jest kontakt wzrokowy, nawiązywane są kontakty społeczne, częste są obsesyjne zainteresowania innymi ludźmi - zwykle jedną osobą) i teorii umysłu (dzieci wcześnie i chętnie bawią się w udawanie, potrafią wejść w stany umysłowe innych osób, mają bardzo bogatą wyobraźnię).

To właśnie wcześnie rozwinięta wyobraźnia jest tym, co szczególnie wyróżnia osoby cierpiące na PDA od tych, którzy cierpią np. na Autyzm lub Zespół Aspergera - osoby te należą do jakby innego rodzaju spektrum autystycznego tzw. "autyzmu imaginującego".

Inne cechy PDA to występujący u osób z tym zaburzeniem płytki afekt, impulsywność, dość często występujące opóźnienie w rozwoju mowy.

Osoby z PDA, jak wskazuje nazwa zespołu, mają problem z poczuciem odpowiedzialności i wejściem w role społeczne – patologicznie unikają takich sytuacji. To dążenie do unikania pewnych zachowań społecznych (np. odmowa chodzenia do szkoły, podejmowania zwykłych, codziennych aktywności) wypływa z potrzeby unikania sytuacji lękowych – każdy aspekt życia takiej osoby musi być bowiem pod ścisłą kontrolą, a innych osób w przestrzeni społecznej nie da się kontrolować.

Chociaż profil PDA nie jest powszechny wśród osób ze spektrum, to występuje na tyle często, że ważne jest, aby umieć rozpoznawać i rozumieć zachowania z zakresu tego profilu. Ma to znaczenie dla jakości wsparcia terapeutycznego – należy bowiem podjąć ukierunkowane i specyficzne oddziaływania, aby efektywnie pomóc radzić sobie z jego objawami.

Czym się charakteryzuje zespół unikania patologicznego?

Spektrum autyzmu – to spektrum objawów. Autyzm reprezentują różne profile. Pacjenci z PDA wydają się wykazywać lepsze zrozumienie strategii społecznych i wyższe umiejętności komunikacyjnych niż inne osoby ze spektrum autyzmu i często są w stanie wykorzystywać te umiejętności na swoją korzyść. Zazwyczaj umiejętności te są jednak tylko pozorne. Osoby z PDA nie mają rzeczywistej biegłości w rozumieniu strategii społecznych. Rodzice moich pacjentek z objawami PDA twierdzą często, że do okresu adolescencji nie widzieli żadnych problemów w relacjach społecznych córki. Aż do momentu, gdy nagle z dnia na dzień córka wycofała się z aktywności i zaczęła unikać wszelkich sytuacji wymagających od niej zaangażowania i działania. Bardzo często pierwszym obszarem unikania staje się szkoła. Najczęściej pada wówczas diagnoza – depresja. I rzeczywiście, utracie zainteresowania szkołą i relacjami towarzyszy obniżony nastrój i myśli rezygnacyjne.

Charakterystyczne cechy profilu PDA to:

• Przeżywanie „nadmiarowych” emocji, duża „wrażliwość” emocjonalna.
• Odczuwanie jedynie skrajnych emocji, najczęściej skrajnego smutku i lęku (lęk często mylony jest ze smutkiem).
• Nadmiarowa empatia -
• Częste wahania nastroju o dużej amplitudzie.
• Podwyższona impulsywność,
• Odporność i konsekwentne unikanie zwykłych wymagań życiowych – wchodzenia w role społeczne, np. uczennicy.
• Wykorzystywanie określonych strategii społecznych w ramach unikania, na przykład stosowanie strategii rozpraszających, szukania wymówek i tym podobne.
• Z pozoru wysoka potrzeba kontaktów społecznych, ale często bez pełnego zrozumienia zasadwchodzenia w relacje.
• Zdolności do wchodzenia w różne role, udawania kogoś, zdolność do mimikry.
• Występowanie pewnych zachowań obsesyjnych, obsesje często skoncentrowane są na innych ludziach (jednej osobie – przyjaciółce).

U osób z tym profilem mogą pojawić się pragnienia kontrolowania i dominacji, występujące zwłaszcza wtedy, gdy odczuwają silny niepokój. Jednocześne te same osoby mogą wydawać się urocze i pociągające wtedy, gdy czują się bezpieczne i mają sytuację pod kontrolą. Ważne jest, aby zauważyć objawy i uznać, że osoby z PDA faktycznie mają pewną ukrytą niepełnosprawność i działania przez nie podejmowane wynikają z tego deficytu właśnie, a nie z chęci manipulacji, lenistwa, wygodnictwa itp.

Osoby z PDA potrzebują dużo wsparcia, zatem im wcześniej zauważy się objawy ich zaburzenia, tym wcześniej moża udzielić im potrzebnego wsparcia.